خبرنگاری، اخبار جعلی و اطلاعات غلط؛ دستنامه‌ای برای آموزش روزنامه‌نگاری

کتاب «خبرنگاری، اخبار جعلی و اطلاعات غلط؛ دستنامه‌ای برای آموزش روزنامه‌نگاری» نوشته‌ی چریلین ایرتون و جولی پوزتی با ترجمه علی احمدی، عضو هیات علمی گروه روزنامه‌نگاری دانشکده دانشگاه علامه طباطبائی، در سال 1400 توسط نشر علم به چاپ رسید. مترجم در مقدمه کتاب می‌گوید:

• آیا تمام اطلاعات منتشر شده غلط یا گمراه‌کننده است؟ خیر زیرا اینترنت بستری برای هر دو نوع اخبار و اطلاعات است: اطلاعات صحیح و غلط؛ اما آن‌چه اهمیت دارد، کشف حقیقت در میان این حجم وسیع اطلاعات است. یعنی تشخیص اطلاعات درست از اطلاعات نادرستی که ظاهر درستی دارند.
• بخشی از اخبار جعلی از طریق الگوریتم‌های شخصی‌سازی اطلاعات منتشر می‌شود و بخش گسترده دیگر با مشارکت کاربران صورت می‌گیرد.
• انتشار اطلاعات غیرواقعی و غلط به چه عللی مربوط است؟ ۱.نبود شناخت در فرستنده ۲.نشر آگاهانه و از روی عمد ۳.نبود نظارت بر روند ارسال اطلاعات.
• گذشته از اهداف تولید و منتشرکنندگان اخبار جعلی، این موضوع به دغدغه مهم دولت‌ها تبدیل شده و موضوع مقررات‌گذاری در فضای سایبر برای مقابله با اخبار و اطلاعات جعلی در کشورهای مختلف مطرح است.
• در ایران، برابر ماده ۱۸ قانون جرایم رایانه‌ای، هرکس به قصد تشویش اذهان عمومی در فضای مجازی اخبار خلاف واقع منتشر کند، مجرم محسوب شده و افزون بر اعاده حیثیت، به ۹۱ تا دو سال زندان یا جزای نقدی از ۵۰۰هزار تا ۴میلیون تومان محکوم خواهد شد.
• آن‌چه اهمیت دارد، تاثیر انتشار این اخبار بر اعتماد به سیاستمداران، دولت‌ها، نخبگان، رسانه‌های سنتی و روزنامه‌نگاران و جامعه است. مثال: انتشار اطلاعات ضدعلمی یا شبه‌علمی و اخبار غیرواقعی درباره شیوه‌های پیشگیری از ابتلا به بیماری همه‌گیر (اپیدمی) کرونا.

«دیس‌انفودمی» و «عفونت خبری» در دنیاگیری کرونا

• زمانی‌که سرعت انتشار و انتقال اخبار از سرعت فراموش شدن آن‌ها بیشتر شود، این اخبار «همه‌گیر» می‌شوند.
• شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها به افزایش سرعت انتشار و انتقال اخبار کمک می‌کنند و برخی از این اطلاعات در حدی جذاب و فریبنده است که در ذهن ماندگار و سرعت فراموش شدن آن‌ از سرعت انتقال کمتر می‌شود. 
• اخبار جعلی، روایت‌های خبری است که رسانه‌های اجتماعی با تقلید از منابع خبری مشروع، منتشر می‌کنند، به سرعت در شبکه‌ها منتشر و تکذیبیه‌های‌شان کمتر دیده می‌شود؛ در چنین فضایی، آلودگی اطلاعاتی پدید می‌آید و افکار عمومی و ذهنیت جمعی در یک گستره زمانی و مکانی درگیر اطلاعات غیرواقعی مشخصی می‌شود که از آن به‌عنوان «دیس‌اینفودمی» یا همه‌گیری و «شیوع اخبار رو اطلاعات جعلی» یاد می‌شود.
• مواجهه جهان با حجم انبوه اطلاعات نادرست درباره کووید۱۹، سازمان ملل را بر آن داشت که برنامه‌ ابتکار عملی را برای مقابله با گسترش اطلاعات غلط در آوریل ۲۰۲۰ آغاز کند؛ همچنین سازمان جهانی بهداشت، در مه ۲۰۲۰ در بخشی از قطعنامه خود درباره کنترل بیماری از کشورهای عضو خواست محتوای قابل‌اطمینان و اعتماد درباره کووید۱۹ تهیه و برای مقابله با گسترش اطلاعات غلط و سوءاسفاده احتمالی از فناوری‌های نوین ارتباطی اقدام کنند.
• «اپ استور» و «گوگل پلی»، اپلیکیشن‌های غیررسمی مربوط به ویروس کرونا را نمی‌پذیرند و «فیس بوک» و «گوگل»، اطلاعات مربوط به نهادهای دولتی و شناخته شده را موقع جست وجوی اصطلاحات مربوط به کرونا، برجسته‌تر می‌کنند؛ هرچند رسانه‌های رسمی و معتبر بی‌وقفه در تلاش هستند تا اطلاعات دقیق و به‌روز منتشر کنند اما اطلاعات غلط نیز چه‌بسا با سرعت بیشتری منتشر می‌شوند.
• انتشار اطلاعات نادرست با هر انگیزه‌ای، اهمیت روزنامه‌نگاری را برای ارائه اطلاعات و اخبار معتبر، صحیح و قابل‌اعتماد، بیش از پیش نشان می‌دهد. 
• «عفونت خبری یا عفونت اطلاعاتی»: عفونت‌های ویروسی بر اثر آلودگی با ویروس و عفونت خبری و اطلاعاتی بر اثر آلودگی اطلاعاتی و انتشار و تکثیر مستمر اخبار نادرست پدید می‌آید.
• اخبار و اطلاعات جعلی به سرعت وایرال می‌شوند و تکثیر سریع آن‌ها اثرات مخربی دارد که موجب عفونت در بدنه اطلاع‌رسانی جوامع می شود. 
• برای درمان نسبی و ضدعفونی کردن جامعه، می‌توان به شیوه‌هایی چون آموزش سواد رسانه‌ای برای تشخیص اطلاعات غلط از اطلاعات صحیح، تولید اطلاعات صحیح، تنظیم‌گری و مقررات‌گذاری (رگولاتوری) و مداخله نهادها و سازمان‌های بین‌المللی و محلی اشاره کرد. 

همچنین در پیش‌گفتار کتاب به نقل از یونسکو آمده است:

• این کتاب به‌عنوان راهنما در پی ارائه یک برنامه مدون پذیرفته شده یا سازگار در سطح بین‌المللی است که به مسئله جهانی و نوظهور اطلاعات دروغ که به‌طور کلی جوامع امروزی و به‌ویژه حوزه خبرنگاری با آن روبه‌رو هستند، پاسخ دهد.
• «اطلاعات غلط»: تلاش عامدانه (اغلب هماهنگ‌شده) برای به اشتباه انداختن یا دست‌کاری ذهن مردم از طریق ارائه اطلاعات تقلبی که اغلب با راهبردهای ارتباطی موازی و مجموعه‌ای از تاکتیک‌های دیگر مانند هک کردن یا سوءاستفاده از افراد همراه است.
• «اطلاعات گمراه کننده»: اطلاعات فریب‌دهنده‌ای که بدون قصد دست‌کاری یا تخریب تولید یا منتشر می‌شود؛ اما «اطلاعات غلط» به مراتب خطرناک‌تر است زیرا اغلب سازمان‌یافته و دارای منبع است و با فناوری خودکار تقویت می‌شود.
• تامین‌کنندگان «اطلاعات غلط»، از آسیب‌پذیری یا تعصب دریافت‌کنندگان این اطلاعات به‌عنوان طعمه استفاده می‌کنند تا از آن‌ها برای تکثیر و تقویت خبرهای خود بهره ببرند.
• «خبر جعلی» غالبا رایگان است؛ کسانی‌که از پس هزینه‌های تولیدات روزنامه‌نگاری باکیفیت برنمی‌آیند یا کسانی‌که به رسانه‌های خبری مستقل عمومی دسترسی ندارند، از هر دو خطر «اطلاعات غلط» و «اطلاعات گمراه‌کننده» آسیب می‌پذیرند.
• در سال ۲۰۱۸، گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد در زمینه آزادی بیان و عقیده، گزارش سالانه خود را بر این موضوع متمرکز کرد و به شرکت‌های اینترنتی هشدار داد که خودتنظیمی را از رسانه‌های خبری یاد بگیرند و در زمینه حق انتشار، جست‌وجو و دریافت اطلاعات، خود را با استانداردهای سازمان ملل تطبیق دهند.
• درحال حاضر می‌توان اثرات منفی جریان «اخبار جعلی» را در افکار عمومی در حوزه‌هایی چون سلامت، علم، درک بین‌فرهنگی و موارد تخصصی دیگر مشاهده کرد.

درک تفاوت‌ها

• هم در «روزنامه‌نگاری باکیفیت» و هم در «روزنامه‌نگاری ضعیف»، اطلاعات غلط و گمراه‌کننده دو مفهوم متفاوت‌اند.
• گاهی اوقات روزنامه‌نگاری ضعیف، امکان ورود یا نشت اطلاعات غلط گمراه‌کننده است؛ نه همیشه!
• روزنامه‌نگاری در شرایط ناهنجار کنونی، خود را در معرض خطر غرق‌شدن می‌بیند.
• روزنامه‌‌نگاران خود را در معرض خطر دست‌کاری بازیگرانی می‌بینند که پشت اخلاق روابط‌عمومی پنهان شده‌اند و تلاش می‌کنند روزنامه‌نگاران را با انتشار اطلاعات غلط، گمراه‌کننده یا فاسد کند.
• زمانی‌که کار روزنامه‌نگاران تهدیدی برای افشای هویت کسانی است که تولیدکننده اطلاعات غلط باشد، خود را در معرض دروغ‌ها، شایعات و فریب‌کاری طراحی شده‌ای می‌بیند.
• اطلاعات غلط و اطلاعات گمراه‌کننده، خطر اصلی در حوزه تنظیم مقررات روزنامه‌نگاری نیست بلکه خطر ممکن آن است که عموم مردم همه محتواها از جمله محتوای روزنامه‌نگاری را بی‌اعتبار کنند.
• اثرات منفی جریان اطلاعات نادرست از شبکه‌های اجتماعی تاییدشده را می‌توانیم در افکارعمومی در حوزه‌هایی چون سلامت، علم و موارد تخصصی دیگر مشاهده کنیم.
• مسائل مربوط به مهاجرت، تغییرات اقلیمی و دیگر مسائل ممکن است که به‌شدت تحت‌تاثیر عدم‌اطمینان ناشی از اطلاعات غلط و اطلاعات گمراه‌کننده قرار گیرند.
• این تهدیدها درعین‌حال فرصتی برای نشان‌دادن ارزش بالای رسانه‌های خبری به‌شمار می‌رود زیرا رسانه‌ها این امکان را دارند که فرصتی استثنایی برای دریافت اطلاعات موثق در اختیار افکارعمومی قرار دهند.

وظایف روزنامه‌نگاری

• روزنامه‌نگاران یا باید بهتر عمل کنند و همه‌چیز را از همان مراحل اولیه «به‌ درستی» انجام دهند یا تاوان محروم‌شدن جامعه از دانستن رسانه‌های قابل‌اعتماد را بدهند.