تغییرات اقلیمی و رسانه ها

به گزارش عطنا، در این نشست که با تاکید بر سیل فروردین ماه ۹۸ برگزار شد، محمد فاضلی، مشاور وزیر نیرو و رئیس مرکز امور اجتماعی و منابع آب و انرژی، صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، علی احمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی و احمد کارخانه، رئیس گروه مطبوعات، امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی به سخنرانی پرداختند.

رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور با اشاره به روند صعودی افزایش دما سال‌ها پیاپی کم بارشی و نیز افزایش تبخیر در کشور، بر نقش خبرنگاران در شرایط تغییر اقلیم، به ویژه مقابله با اخبار غیر واقعی و مطالبه گری آنها از مسئولان تاکید کرد.
به گزارش عطنا و به نقل از ایسنا، صادق ضیائیان در نشست تغییرات اقلیمی و رسانه‌ها با تاکید بر سیل فروردین ۹۸ که امروز از سوی کرسی ارتباطات علم و فناوری یونسکو و پژوهشکده ارتباطات در دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد با اشاره به خشکسالی و کم بارشی پیاپی طی ۱۱ سال گذشته در کشور روند صعودی افزایش دما را یادآور شد و توضیح داد: افزایش دما باعث شده تبخیر افزایش پیدا کنند و منابع آب از دست بدهیم؛ به طوری که طی ۵۰ سال گذشته ۵۰ میلیمتر از بارش متوسط سالیانه کشور کم شده ضمن آنکه ۵.۹ درصد در سال افزایش تبخیر و تعرق بالقوه داشته‌ایم.
وی ادامه داد: از سال ۸۷ تا سال گذشته کم بارشی داشتیم و یک سال پربارش یعنی امسال نمی‌توانند ۱۱ سال کم بارشی را جبران کند.
رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور با بیان اینکه سال ۹۶، ۹۷ درصد از کشور را درجات مختلف خشکسالی در برگرفته بود اضافه کرد: همچنین ناحیه بندی اقلیمی ایران نشان می‌داد مناطق گرم و خشک بیشتر و مناطق معتدل و مرطوب کمتر شدند.
ضیائیان افزود: با توجه به کنترل یا عدم کنترل انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشورهای مختلف ۴ سناریو تغییرات اقلیمی در حالت خوشبیانه و بدبینانه وجود داشته است این در حالی است که تا سال ۲۰۱۸ افزایش دی اکسید کربن با سناریو بدبینانه پیش رفته و خیلی از کشورها موفق به کنترل تولید گازهای گلخانه‌ای نشدند.
وی همچنین به برگزاری اولین کنفرانس جدی تغییر اقلیم در سال ۷۴ یا ۷۵ در کشور اشاره کرد و گفت: در آن زمان هشدارهای در این رابطه داده شد اما این هشدارها که به وقوع خشکسالی و پدیده‌های حدی (extreme events) در کشور اشاره داشتند چندان جدی گرفته نشد.
رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور افزایش دمای دو درجه‌ای طی ۵۰ سال گذشته در کشور را عدد بزرگی برای افزایش دما دانست و خاطر نشان کرد: این موضوع باعث می‌شود شدت و تعداد پدیده‌های حدی (extreme events) از جمله وزش باد شدید، سیل یا بارش سیل آسا، امواج سرمایی/گرمایی و یخ زدگی افزایش پیدا کنند.
وی ضمن اشاره مجدد به سناریوهای چیده شده برای تغییر اقلیم در دو حالت خوشبینانه و بدبینانه تشریح کرد: سناریو خوشبینانه نشان می‌دهد که تا سال ۲۱۰۰ در صورت کنترل گازهای گلخانه‌ای وضعیت کنونی تغییر اقلیم به همین ترتیبی که است باقی می‌ماند و نزدیک به دو درجه افزایش دما خواهیم داشت. این در حالی است که سناریو بدبینانه پیش بینی می‌کند افزایش دمای بین ۵ تا ۷ درجه باشد و نیز بین ۱۰ تا ۲۰ درصد باران از دست خواهیم داد که با توجه به رشد جمعیتی و نیاز به آب مسائل و مشکلات جدی را ایجاد خواهد کرد.
ضیائیان سپس به نقش رسانه در تغییرات اقلیمی پرداخت و تاکید کرد: افزایش دانش عمومی مطالبه گری از مسئولان، مبارزه با اخبار غیر واقعی باید در دستور کار رسانه در شرایط تغییر اقلیم قرار گیرد. این در حالی است که خبر دروغ و یا غیر واقعی، مشتری بیشتری دارد و حتی گاهی موجب می‌شود مسئولان نیز به اخبار غیر واقعی اکتفا کنند؛ در چنین شرایطی پیگیری مداوم خبرنگاران ضروری به نظر می‌رسد.
رئیس گروه مطبوعات و امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی به ارائه برخی آمار مربوط به رسانه‌ها در سیل فروردین ۹۸ پرداخت و با اشاره به سهم ناچیز محیط زیست در رسانه‌های ایران خاطر نشان کرد: ۸۵ درصد پیام‌های پر بیننده تلگرام از منابع رسمی خبری بود و کاربران توئیتر به ترتیب در مورد استان‌های گلستان، لرستان و فارس (سیل دروزاه قرآن شیراز) بیشترین توئیت را کردند این در حالی است که پرببینده ترین پیام تلگرام با بیش از ۵ میلیون نفر بیننده مربوط به دلیل سیل شیراز بود.
احمد کارخانه، رئیس گروه مطبوعات و امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی در این نشست خاطر نشان کرد: در ۲۸ خرداد ۹۷ نشست تغییر اقلیم برای سردبیران رسانه‌ها با حضور ۸۸ سردبیر رسانه برگزار شد و در آن تاکید شده بود تغییر اقلیم یکی از ۱۰ چالش آینده جهان به شمار می‌آید و انسان ۱۷۰ برابر بیشتر از طبیعت در تغییر اقلیم نقش داشته است.
وی برخی پیامدهای وخیم تغییر اقلیم را افزایش رخداد مخاطرات جوی- اقلیمی، وقوع بارش های سنگین و غیر مترقبه، حذف و یا جابجایی برخی گونه‌های جانوری و گیاهی، کاهش عملکرد محصولات زراعی، افزایش انواع بیماری‌های انسان- دام و گیاه و غیره عنوان کرد.
رئیس گروه مطبوعات و امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی سپس به سهم روزنامه نگاری محیط زیست در عرصه رسانه ایران پرداخت و اظهار کرد: سهم محیط زیست در رسانه‌های ایران (رسانه‌هایی که به طور تخصصی به محیط زیست می‌پردازند) تنها ۰.۲۱ درصد است.
کارخانه سپس به ارائه برخی آمار رسانه‌ها در سیل فروردین ۹۸ پرداخت و تشریح کرد: کارشناسان سازمان هواشناسی کشور در مواقع عادی روزانه ۱۶ بار در شبکه‌های رادیویی و ۸ بار در تلویزیون به صورت زنده وضعیت هوا را گزارش می‌کنند. در جریان وقوع سیل فروردین ۹۸ در مجموع ۱۵۰ اطلاعیه و ۹۰ اخطاریه و بیش از ۱۹۵۰ گزارش رادیویی و تلویزیونی در تهران و استان‌ها در خصوص شرایط نامساعد جوی و شرایط مخاطره آمیز از جمله هشدار وقوع سیلاب و غیره منتشر و پخش شده است.
وی افزود: در فروردین ۹۸ در مجموع ۷۵۰ دقیقه در رادیو، ۱۳۵ دقیقه در شبکه یک سیما، و ۱۲۰ دقیقه در شبکه خبر، ۱۰۰۰ دقیقه زیرنویس شبکه خبر، صرفاً در صدا و سیما اطلاع رسانی صورت گرفت که در مجموع بیش از ۱۸ ساعت تا ۱۷ فروردین ۹۸ بوده است.
وی با اشاره به این که بارش‌های سیل آسا در سه بازه زمانی ۲۶ تا ۲۹ اسفند، ۴ تا ۶ فروردین و ۱۱ تا ۱۲ فروردین صورت گرفته گفت: از روز دوشنبه دو اردیبهشت اولین برنامه هواشناسی کشاورزی در شبکه خبر پخش شد؛ تا پیش از این هواشناسی کشاورزی به صورت مکتوب گزارش می‌شد که توانسته بود هزار میلیارد تومان ارزش افزوده در بخش کشاورزی ایجاد کند (در سال ۹۷).
رئیس گروه مطبوعات و امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی با اشاره به این که خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) رتبه اول در پستهای پربیننده تلگرام را داشته است یادآور شد: اولین محتوای پر بیننده تلگرام در تاریخ ۲۹/‏۱۲/‏۹۷‬ منتشر شد در حالی که سیل از ۲۶ اسفندماه ۹۷ آغاز شده بود. پیام‌های پربیننده تلگرام با موضوع سیل ۹۹ مورد بوده که به طور میانگین دو میلیون نفر هر پیام را خوانده اند.
کارخانه همچنین با بیان این که ۸۵ درصد پیام‌های پر بیننده تلگرام از منابع رسمی خبری بوده و کمتر از ۵ درصد محتواها فیلم بوده است، خاطر نشان کرد: بی اعتمادی به دولت مهمترین موضوع منفی در پیام‌های پر بیننده تلگرام بود و گزارش سیل در استان‌ها و تعداد کشته‌ها بیشترین محتوا را به خود اختصاص داد، این در حالی است که در توئیتر بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار توئیت از سوی ۹۰ هزار کاربر با موضوع سیل تولید محتوا شد که گسترده و کم سابقه بود.
کارخانه در پایان این بخش به نتیجه گیری پرداخت و اظهار کرد: آن چه در تلگرام و توئیتر در خصوص سیل منتشر شد کمترین توجه را به دلایل آب گرفتگی منازل داشته و بیشتر به عوامل طبیعی و شدت سیل تاکید شده است. این در حالی است که کارشناسان عوامل انسانی مؤثر در تشدید سیلاب‌ها، دخل و تصرف غیر مجاز در بستر و حریم رودخانه‌ها، آبراهه‌ها، نهرها و مناطق پایین دست سدها، حاشیه دریاها و دریاچه‌ها عنوان کرده‌اند.
وی افزود: همچنین احداث اماکن مسکونی و تجاری در مسیل‌ها ایجاد اراضی کشاورزی، احداث سازه‌های تقاطعی نامناسب، برداشت بی رویه مصالح از بستر رودخانه، تخریب پوشش گیاهی و از بین بردن مراتع، جنگل‌ها و عدم آموزش همگانی و آگاهی عمومی مردم از سیل به عنوان دیگر عوامل انسانی مؤثر در تشدید سیلاب‌ها عنوان شدند.
مشاور وزیر نیرو و رئیس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی با اشاره به این که مسئله سیلاب و مدیریت آن یک پدیده بدخیم (super wicked problems) تلقی می‌شود بر ضرورت دخیل شدن رسانه‌ها در برطرف کردن آن تاکید کرد و گفت: در خصوص پدیده‌های بدخیم باید از رویکرد همه با هم (Altogether Approach) و میان بخشی برای حل مسئله استفاده کرد.
به گزارش عطنا و به نقل از ایسنا، محمد فاضلی در نشست تغییرات اقلیمی و رسانه‌ها با تاکید بر سیل فروردین ۹۸ که امروز از سوی کرسی ارتباطات علم و فناوری یونسکو و پژوهشکده ارتباطات در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد نسبت به تغییر اقلیم در رسانه به لحاظ نظری پرداخت و توضیح داد: تغییر اقلیم از جنس پدیده‌های بدخیم (Malignant phenomena) هستند؛ یعنی همچون سلول‌های سرطانی سال‌ها مخفی می‌مانند، به مسائل دیگر ربط پیدا می‌کنند و دائماً تغییر شکل می‌دهند.

وی ادامه داد: از دیگر ویژگی‌های که از دهه ۷۰ میلادی برای پدیده‌های بدخیم عنوان شده این است که حد و حدود تعریف مسئله در این پدیده‌ها کار سختی است و بسته به آنکه راه حل چه باشد تعریف مسئله عوض می‌شود. که در این خصوص می‌توان به مسئله بحران آب نیز اشاره کرد در واقع می‌توان گفت مسائلی همچون مسئله آب رابطه بشر با محیط زیست، مسکن و … از جنس پدیده‌های بدخیم است و حل نشده باقی مانده است.
مشاور وزیر نیرو و رئیس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی تصریح کرد: زمانی با مسئله بدخیم مواجه هستیم که کسانی که مسئله را ایجاد کرده‌اند بخواهند آن را حل کنند؛ مثلاً کشورهای که خود گرمایش زمین را به وجود آوردند بخواهند آن را از بین ببرند. این در حالی است که در اقدامات سیاستمداران نرخ تنزیل آینده شدید است، بدین معنی که اتفاقاتی که در حال حاضر می‌افتد (همچون جمع کردن رأی و غیره) از برنامه‌های بلند مدت یا نسبت به برنامه‌های اهمیت بیشتری می‌یابد. این موضوع تنها با قدرت جامعه مدنی احزاب مستقل و رسانه‌های مستقل قابل تعدیل است.
فاضلی سپس تاکید کرد: پدیده‌های بدخیم را تنها با رویکرد همه با هم (Altogether Approach) قابل حل کردن است. و یک مسئله میان بخشی به شمار می‌آید. بنابراین باید در نظر داشت که حل مسائل بدخیم زمانی محقق می‌شود که حکمرانی کشورها برای رویکرد همه با هم آمادگی داشته باشد. که در این میان رسانه یک نقش مهم را بازی می‌کند.
وی سپس به مواردی که سازمان هواشناسی جهانی (WMO)به عنوان راهنمای رسانه‌ها در مدیریت سیل منتشر کرده اشاره کرد و برخی از این موارد را پر کردن شکاف دانش(knowledge gap)، تعیین دستور کار از سوی رسانه (Agenda setting) و شکل دادن به ادراکات مردم از سیل اشاره کرد.
مشاور وزیر نیرو و رئیس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی سپس به ذکر مواردی در رابطه با گزارش کمیته ملی پلاسکو اشاره کرد و گفت: بعد از این حادثه متوجه شدیم که در نقشه شناختی ایرانیان جایگاهی برای ایمنی نیست و همین وضعیت در عرصه رسانه نیز بازتولید شده است که این موضوع اهمیت شکل دادن به ادراکات مردم و مسؤولان را نشان می‌دهد.
فاضلی با بیان اینکه سازمانهای مدیریت سیلاب باید به طور مستمر با رسانه‌ها راجع به سیلاب جلسه داشته باشند، گفت: در کشور روزنامه نگاری فاجعه یا روزنامه نگاری بحران زیر مجموعه سرویس اجتماعی قرار می‌گیرد در حالی که موضوعات مورد توجه این سرویس بیشتر موضوعات “جالب توجه” هستند.
وی همچنین با اشاره به اینکه روابط عمومی سازمانهای مدیریت بحران پروتکل‌های مشخص برای ارتباط با رسانه ندارند، خاطر نشان کرد: همچنین باید یک پروتکل مشخص برای میزان حضور خبرنگاران در صحنه حادثه وجود داشته باشد. این در حالی است که رسانه‌ها فاقد پروتکل‌های درون سازمانی برای پوشش خبری بحران هستند و این موضوع به بی اعتبار شدن آنها می‌انجامد.
فاضلی ضمن اشاره به مفهوم وقایع حدی همچون بارشهای سیل آسا، خشکسالی، افزایش دما و غیره که از نشانه‌های تغییری اقلیمی است گفت: به عنوان مثال در رابطه با چنین مفاهیمی و پیامدهای سیاسی و اجتماعی آنها باید با جامعه مفاهمه صورت گیرد.
وی در پایان تاکید کرد: مسئله سیلاب‌ها و مدیریت آن، یک پدیده بدخیم تلقی می‌شود و بدون دخیل شدن رسانه نمی‌توان به آن پرداخت؛ بنابراین ضروری به نظر می‌رسد که به حوزه تاب آوری بیشتر در رسانه پرداخته شود. باید در نظر داشت که چنان چه رسانه‌های رسمی مرجعیت خودشان را از دست ندهند فضای شبکه‌های اجتماعی نمی‌توانند به عنوان رسانه غالب مطرح شود.
علی احمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی هم در این نشست با اشاره به این که در سیل اخیر در بخش پیش از بحران ضعیف عمل کرده ایم از تعطیلی روزنامه‌ها در تعطیلات نوروز و نیز نگاه کارمندی به حرفه خبرنگاری انتقاد کرد و گفت: در سیل اخیر، در همه جای کشور غافلگیری وجود داشت و مردم و مسؤولان احتما وقوع سیل را باور نمی‌کردند.
احمدی با اشاره به این که در رابطه با عوامل بروز سیلاب رویکرد تقدیرگرایانه عامل انسانی زیرساخت و عوامل طبیعی وجود دارد یادآور شد: در این میان نقش رسانه‌ها مهم است چرا که آنها می‌توانند تغییرات بالقوه را شناسایی کنند و موجب مشارکت مردم در تغییرات مثبت بشوند. این در حالی است که سیل اخیر نشان می‌دهد در بخش پیش از بحران ضعیف‌تر از سایر بخش‌ها عمل کرده ایم.
وی با اشاره به این که سازمان هواشناسی ۲۵ اسفند سال گذشته بارشها را تا ۴۸ ساعت و ۷۲ ساعت پیش بینی کرده بود اما حساسیت مردم و مسؤولان نسبت به آن زیاد نبوده است ادامه داد: در آن تاریخ سازمان هواشناسی هشداری مبنی بر سیلابی شدن مسیلها و احتمال آب گرفتگی معابر داد ضمن این که امکان جاری شدن سیلاب در استان‌های گلستان و مازندران زیرنویس شبکه خبر بود.
احمدی یکی از عوامل جدی گرفته نشدن هشدارها را تعطیلی روزنامه‌ها دانست و تاکید کرد که نمی‌توان نسبت به کار حرفه‌ای در رسانه نگاه کارمندی داشت. واقعیت این بود که رسانه‌ها، مسئولان و مردم احتمال وقوع سیل را باور نمی‌کردند و اولین خبر ۲۹ اسفند مخابره شد این در حالی است که تلویزیون (شبکه خبر) نیز با تأخیر وارد عمل شد و به طور جدی از روز دوم فروردین شروع به کار در این عرصه کرد.
وی تصریح کرد: رسانه‌ها و مسئولان برای بحران آماده نیستند در حالی که اگر فضای اطلاع رسانی بهتری وجود داشت کمک بهتری به مدیریت بحران صورت می‌گرفت. خبرهای منفی فضای مجازی در مواقع بحرانی زیاد می‌شود در حالی که سواد رسانه‌ای مردم پایین است.
او در همین زمینه در اطلاع رسانی همراه با آرامش بخشی تاکید کرد و گفت: هر خبری را می‌توان منتشر کرد اما نگران کردن مردم کار درستی نیست و باید مدیریت بحران صورت گیرد.
وی نظارت و مطالبه گری را از جمله وظایف مهم رسانه در مواقع بحران برشمرد و اظهار کرد: رسانه باید ضمن دوری گزینی از فضای مجازی و پرهیز از قطبی سازی به گزارش نیازهای واقعی مردم بپردازد. همچنین بعد از بحران، انتشار اخبار مثبت فرهنگ سازی برای مشارکت مردم، گزارش تحلیلی از مناطق بحران زده و نیز پیگیری منظم وعده‌های مسؤولان ضروری است.
احمدی در پایان ضمن ارائه چند پیشنهاد به مسئولان تعیین سخنگوی واحد، فرماندهی واحد در بحران، حضور در میان مردم، دقت در تصمیم گیری‌ها و انتخاب افراد در شرایط بحرانی، شناسایی نیازها و اقدام بعد از آن و نیز نداشتن نگاه فصلی و مقطعی به بحران را ضروری دانست.
دانشگاه ها باید در حد توان به مسئلۀ سیلاب ها ورود کنند
هادی خانیکی رئیس کرسی ارتباطات علم و فناروی یونسکو و استاد دانشگاه علامه طباطبائی نیز در دقایق پایانی این نشست حضور پیدا کرد و در سخنان کوتاهی گفت: همانطور که کل جامعه نسبت به سیل اخیر حساس شدند دانشگاه‌ها هم باید به حد توان خود به این مسئله ورود پیدا کند و نشست حال حاضر تنها نشست ما در این رابطه نخواهد بود.
وی افزود: یکشنبه آینده انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات در دانشگاه تهران نیز در نشستی به ابعاد اجتماعی و روانی سیلاب‌ها خواهد پرداخت. سیل اخیر اتفاق بزرگی است که می‌توان گفت حداقل در چند دهه اخیر حادثه طبیعی به این ابعاد در کشور رخ نداده و با توجه به موضوعاتی همچون خلأ ارتباطی و سایر مسائل فرهنگی و ارتباطی که در این زمینه وجود داشته می‌توانند موضوع مطالعه محققان و دانشجویان قرار گیرد.