نشست نگاه تاریخی به دانش و فناوری آب در ایران

تامین آب همواره از اساسی ترین دغدغه های بشر بوده است و در حالی که کشورمان به لحاظ مدیریت بحران آب در یکی از حساس ترین برهه ها به سر می برد، کارشناسان احیای دانش و مدیریت بومی، توجه به جوامع محلی و همچنین تغییر نقش دولت از مجری گری به پایشگری را راه حل می دانند.
به گزارش خبرگزاری ایرنا، تالار خیام خانه اندیشمندان علوم انسانی شامگاه یکشنبه ۸ مهرماه 97 میزبان نشستی تحت عنوان «نگاه تاریخی به دانش و فناوری آب در ایران» بود، نشستی که به همت انجمن ایرانی تاریخ اجتماعی علم و فناوری و با مشارکت اندیشکده تدابیر آب ایران و خانه اندیمشندان علوم انسانی  و حمایت کرسی ارتباطات علم و فناوری یونسکو برگزار شد.
تأثیر شرایط هیدرولوژیکی بر تولید دانش و فناوری آب در ایران، رابطه تاریخی دانش و فناوری آب با نظام اجتماعی ایران و همچنین چگونگی رابطه دانش و فناوری مدرن با دانش و فناوری بومی و تاریخی آب در ایران از جمله موضوعات مورد بحث در این نشست بود.

**دانش بومی یک سیستم است
«دکتر سعید نوری نشاط» کارآفرین اجتماعی در این نشست با ایراد سخنانی در خصوص دانش تاریخی بومی آب و چالش‌های امروز استفاده از آن، یکی از دغدغه های خود را در طول سال های اخیر شناخت دانش بومی عنوان و تاکید کرد: دانش بومی در حقیقت یک سیستم است.
وی افزود: در واقع در ایجاد دانش بومی یکسری آدم هایی نقس دارند که طبق یک روابط اجتماعی با یکدیگر در ارتباط هستند و داشته های علمی خود را سینه به سینه منتقل می کنند، مانند قنات که یک دانش بومی قوی است چرا که از پشتوانه یک سیستم قدرتمند و نظام اجتماعی و نگهدارنده برخوردار است.
این کارآفرین اجتماعی همچنین با اشاره به تولید و رونق انواع و اقسام داروهای گیاهی در کشورمان اظهار داشت: به طور حتم این داروها دارای مشخصه دانش بومی است حال اگر در جایی هم از بین رفته باشد به دلیل از بین رفتن سیستم ها و نظام اجتماعی بین نسلی است.
به گفته وی، در حال حاضر یک پلتفرم غیردولتی در سازمان یونسکو در حوزه دانش بومی ایجاد شده است و از ایران هم نماینده دارد و بخش کوچکی از کار آن شناسایی دانش بومی در دنیا است.
وی افزود: در طول سه چهار سال اخیر این بخش کارهای خوبی انجام داده و علاقمند هستند که در ایران نیز حداقل در حوزه دامداری و قنات مطالب آموزشی و دانش بومی را جمع آوری کنند.
این پژوهشگر بهترین راهکار برای برون رفت از شرایط فعلی در حوزه آب را احیای دانش و مدیریت بومی، توجه به جوامع محلی و همچنین تغییر نقش دولت از مجری گری به پایشگری دانست.

** گفت و گو راه کشف و انطباق حقیقت
دکتر هادی خانیکی دکترای علوم ارتباطات نیز که با موضوع آب زمینه‌ای تاریخی برای گفتگوی اجتماعی ایرانیان در این نشست حضور یافته بود، در سخنانی تحقق گفت گو و پرداختن به ساز وکارهای آن در موضوعات مختلف از جمله آب را یکی از دغدغه های خود در طول سال های گذشته عنوان کرد.
وی از گفت و گو به عنوان راه کشف و انطباق حقیقت در همه عرصه ها حتی در مسائلی که متعلق به فهم در حوزه کنش و هم ادراک است، نام برد و افزود: با گفت و گو است که باید یک فهم تازه ایجاد شود و معانی مشترکی بین گروه های مختلف شکل گیرد که بتوانند به وضعیت اجتماعی سر و سامان دهند.
این عضو موسسه بین المللی گفت و گوی فرهنگ ها و تمدن ها در ادامه ضمن تحلیل خود از گفت و گو در کشورمان گفت: این موضوع بسیار تحت تاثیر شرایط سیاسی است به طوری که بعد از مطرح شدن گفت و گوی تمدن ها یک آرایش سیاسی در کشور شکل گرفت، اگر کسانی از گفت وگو حرف می زنند طرفداران اصلاحات هستند و کسانی که از گفت و گو حرف نمی زنند، مخالف آن هستند و همین نگاه سیاسی گفت و گوی تمدن ها را در دنیا قربانی کرد.

**وقتی گفت و گوی تمدن ها قربانی نگاه سیاسی شد
خانیکی در ادامه با انتقاد از سیاسی کردن مسئله گفت و گوی تمدن ها در کشور اظهار داشت: اگر خواسته باشیم در این جهان چهار پنج کشور را نام ببریم که گفت و گو را جدی نگرفت حتما یکی از آن کشورها ایران است که از آن صدای گفت وگو تمدن ها بلند شد.
این عضو موسسه بین المللی گفت و گوی فرهنگ ها و تمدن ها در ادامه افزود: چرا که این مسئله به فهم سیاسی تنزل پیدا کرد و به یک مسئله تزئینی و حاشیه ای تبدیل شد و همان انگی که همواره به روشنفکرها زده می شود که آنها تنها حرف می زنند و برنامه ای برای اقدام ندارند، به این طرح نیز زده شد.
وی تاکید کرد: به طور حتم گفت و گو نباید محدود به حرف زدن با یکدیگر باشد بلکه این سخنان بایستی در زمانی به مرحله عمل نیز برسد.

**مکانیزم قنات بر پایه گفت وگو شکل گرفته است
دکتر خانیکی در ادامه اظهار داشت: از دانش و فناوری قنات می توان نوعی مناسبات و رفتار مشارکتی را استخراج کرد که این خود امکان گفت وگو را فراهم می کند چراکه به میزان مشارکت، استفاده از توان جمعی و توانمند سازی جمعی و خرد جمعی نیز وجود دارد.
وی گفت: وضعیت تاریخی دانش و فناوری که بر قنات بنا شده است برخلاف دانش و فناوری آبیاری به وسیله رودخانه ها و سدها در واقع به گفت وگو منتهی شده است.
این دکترای علوم ارتباطات ادامه داد: قبل از اینکه ما مسئله قنات را تکنولوژی بدانیم باید آن را حاصل توافق جمعی و در درون یک نظام اجتماعی بدانیم، نظام اجتماعی که قدرت بر مناسبات عرضی استوار است به طور حتم با نظام اجتماعی مبتنی بر روابط بالا به پایین، متفاوت است.
وی گفت: مکانیزم های حل اختلاف چه حقوقی و چه اجتماعی و اقتصادی در سیستم آبی مبتنی بر قنات وجود دارد و به همین دلیل در نظام معیشتی قنات کمتر امتناع گفت و گو دیده می شود.
خانیکی با بیان این که، آب واسطه ای برای شکل گیری همبستگی، همکاری و انتقال تجربیات عمیق مدنی است گفت: قنات در واقع سبب توسعه مشارکت و تعامل اجتماعی است لذا بر اساس آن سازمان اجتماعی مناسبی برای ایجاد و نگهداری و مدیریت منطقی آب ایجاد شد.
وی ادامه داد: این در حالی است که استفاده و حفر گسترده چاه ها در کشور نیز که شروع استفاده از آن به دوران رضاه شاه باز می گردد، به طور حتم حاصل شکست گفت و گوها بوده است.

**دانش بومی چست؟
دکتر محمد فاضلی معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری و استادیار جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی در سخنانی پرداختن به مسئله دانش بومی را در ابتدا مستلزم تعریف این دانش دانست و گفت: هنگامی که از واژه بوم و بومی استفاده می شود معنای محدوده در ذهن تداعی می شود بعنوان مثال هنگامی که گفته می شود بوم نقاشی یا زیست بوم یعنی یک محدوده ای که در آن نقاشی و زیست صورت می گیرد.
وی اظهار داشت: امر بومی یعنی آن چیزی که محدود به یک حدودی است و آن حدود نیز در گستره تاریخ، جغرافیا، مناسبات و نهادهای اجتماعی، نهادهای سیاسی، تجربه محلی، ارزش ها، نگرش ها و رفتارهای محدوده خاص تعریف می شود.
فاضلی گفت: امر بومی در معنایی که من بکار می برم یعنی امر محدود، امر محدود که گفته می شود امری که بواسطه حیطه های مختلفی حدود آن مشخص شده است و زیست انسانی البته فارغ از محدودیت نیست و در حال حاضر وسیع ترین محدوده ای که می توان برای زیست انسانی قائل شد کره زمین است یعنی این کره آخر محدوده ای است که ما با آن سر و کار داریم اما در دنیای واقعی محدوده های ما خیلی تنگ تر از کره زمین است.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی افزود: در واقع می توان گفت که دانش بومی یعنی دانش محدود و معنی محدود دانش اندک و ناقص نیست که معنای ناچیز بدهد بلکه دانشی است که در نسبت با تاریخ، جغرافیا و نمادها و فرهنگ های خاص کار می کند. برای دانش محدود وصف ناتوان نمی توان بکار برد و دانشی است که توانایی آن در یک محدوده خاص و با به رسمیت شناختن یک عقلانیت ثابت شده است.
وی ادامه داد: هنگامی که از دانش بومی به معنای دانش محدود استفاده می کنیم یعنی قدیمی و سنتی بودن یا از گذشته آمدن هیچ فضلی برای این دانش ایجاد نمی کند بلکه فضل این دانش بومی ابتدا از شناختن محدودیت ها و دیگر از کارکردن آن ناشی می شود.
استادیار دانشگاه شهید بهشتی افزود: دانش بومی یعنی اینکه با آن کاری انجام داد که مطلوب است و از پایداری و همچنین سازگاری و عقلانیت برخوردار است.

**دانش بومی امروز هم قابل تولید است
دکتر فاضلی در ادامه با اشاره به این که مدرن بودن فضلی برای دانش ایجاد نمی کند، گفت: دانش ممکن است در نهادهای مدرن دانشگاهی با ابزارها و پیچیده ترین آزمایشگاه ها تولید شود اما به تحقق ارزش ها کمکی نکند و حتی تخریب هم داشته باشد.
وی گفت: بنابراین دانش بومی به معنای دانش بومی می تواند امروز هم تولید شود و الزامی ندارد که حتما قدیمی باشد و با ابزارهای پژوهش های مدرن نیز می تواند تولید شود و دانشی است که خودش را محدود به حدودی می کند و حیطه عمل خود را می شناسد و نسبت خود را با جغرافیا، زمان، مکان و انسان های کاربر خود مشخص می کند و به این معنا محدود به یک جغرافیا، زمان و یک تاریخ و نهادهای خاصی است.
وی گفت: حالا هر قدر که ارتباطات انسانی تاثیرپذیری و تاثیرگذاری اجتماعی وابستگی های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بیشتر شود این معنای دانش محدود، اهمیت بیشتری پیدا می کند.

**قنات یک فناوری محدودیت شناس است
فاضلی در ادامه با تاکید بر اینکه مسئله و ارزش آب به شدت به عواملی همچون موقعیت انسانی، اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی و اقتصادی، نظام های حقوقی، مناسبات اقتصادی و نگرش ها و رفتارهای مردمی مرتبط است، افزود: لذا آب نیازمند دانش محلی به معنای دانش بومی است که محدود به یک جغرافیا، تاریخ و ساختار خاص باشد.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: در واقع آب با اقتصاد سیاسی کشورها پیوند خورده و از این جهت با الزاماتی برای دانش محدود مواجه است.
وی با اشاره به الزامات این بحث و معنای محدود برای دانش بومی گفت: قدیمی بودن نیز خود به خود برای دانش بومی ارزش نیست بلکه همچون قنات دانشی است که در طول دو سه هزار سال ثابت کرده است که کارکردی دارد و کارآمدی آن ثابت شده است و با عقلانیت سازگار دارد.
به گفته فاضلی، قنات یک فناوری محدودیت شناس است که قدیمی بودن آن راز خوب بودن آن نیست بلکه دانش و فناوری است که در حیطه جامعه و اقلیم ایران محدودیت هایی را از جمله محدودیت میزان بارش، محدودیت دما و هوا و تبخیر و محدودیت توزیع نامتوازن آب در محدوده های جغرافیایی مختلف، به رسمیت شناخته است.
وی ادامه داد: به عنوان مثال در شیرکوه یزد مناطقی وجود دارد که با بارش مواجه هستیم اما در چند کیلومتری اطراف آن هیچ بارشی وجود ندارد این یعنی توزیع آب نامتوازن است بنابراین با استفاده از قنات بارش از جایی به جایی دیگر منتقل می شود و این توزیع نامتوازن قنات را به رسمیت می شناسد و قنات در زیستی است که بارش نامتوازن است.
وی با اشاره به این که، قنات توزیع نامتوازن بارش ها در طول سال را هم به رسمیت می شناسد گفت: به طوری که در پاییز و زمستان که در مقایسه با بهار وتابستان با بارش بیشتری مواجه هستیم، قنات این بارش فصلی را به یک جریان دائمی تبدیل می کند.
فاضلی با اشاره به این که قنات به مرور زمان حتی کمبود انرژی را نیز به رسمیت می شناسد افزود: این یعنی قنات همه محدودیت هایی را که تمدن ایرانی با آن مواجه بوده است، یعنی کمبود بارش، توزیع نامتوازن بارش ها و کمبود انرژی، شناسایی کرده و با آن کنار آمده است.
این پژوهشگر جامعه شناس اظهار داشت: در واقع قنات به یک سیستم تبدیل شده است که محدودیت ها را به رسمیت شناخته و نهادهایی دور خود شکل داده است، به طوری که برای قنات نهاد سنجش آب، نظام های تقسیم کار یعنی لایروبی قنات و نظام تقسیم هزینه و نگهداری چاه ها و تعمیر شکل گرفته است.
وی همچنین با تاکید بر این که قنات حریم ها را نیز به رسمیت شناخته است، افزود: قنات نهادهای ناظر ایجاد کرده و با نظام های حقوقی ناظر بر حریم ها پیوند خورده است به طوری که در حریم قنات نمی شود چاه زد یا آلودگی آب خلق کرد بنابراین قنات یک سیستم شده است که هم محدودیت ها را به رسمیت می شناسد وهم حریم خلق کرده است.

**قنات و منطق سازگاری با کم آبی
دکتر فاضلی در ادامه با بیان این که قنات در مسیر تاریخی خود که محدود به جغرافیا و اقلیم خاص است، با نظام اجتماعی و حقوقی خاص سازگار شده است افزود: این سیستم حامل منطقی شده است که می توان اسم آن را منطق سازگاری با کم آبی گذاشت.
وی گفت: فناوری قنات و دانش که دستاورد تمدن ایران است حتی در نظام اجتماعی از منظر عدالت اجتماعی پیوند ایجاد کرده است به طوری که برای کوچکترین مالک و خرده مالک نیز سهم ایجاد کرد مثلا سهم یکی 20 ساعت است و دیگری دو ساعت یا چند دقیقه، به این ترتیب قوام بخش نظام اجتماعی نیز شده است.
فاضلی با تاکید بر این که قنات باعث شکاف اجتماعی نمی شود بلکه موجد نظم اجتماعی نیز هست، افزود: قنات همچنین متناسب خود مناسکی مانند عروس قنات نیز ایجاد کرده است. در اصل قنات محدودیت جفرافیا، اقلیم، نظام حقوقی و نظام خرده مالکی را به رسمیت می شناسد.

** اخلاق محدودیت و توهم فراوانی
اما دکتر فاضلی در ادامه با تاکید براینکه امروزه دانش بومی به معنای محدودیت با اخلاق محدودیت پیوند خورده است گفت: بنده اخلاق محدودیت را در مقابل توهم فراوانی قرار می دهم به طوری که اخلاق محدودیت و توهم فراوانی در مقابل یکدیگر قرار می گیرند.
وی با اشاره به این که قنات اساسا بر اخلاق محدودیت استوار است، افزود: اخلاق محدودیت معنای دانش بومی است یعنی پذیرش اینکه خیلی چیزهای ما محدود است.حالا با این تصویر که از دانش بومی ترسیم شد می توان گفت الزامات آن برای مسئله آب در ایران چیست.
به گفته فاضلی، می توان گفت دانش بومی در حوزه آب دانشی است که محدودیت های مختلف را از جمله محدودیت مقدار آب در دسترس، محدودیت مقدار سرمایه در دسترس و محدودیت سایر نیازها، محدودیت زمان و محدودیت ارزش ها و محدودیت فناوری، به رسمیت بشناسد.
وی گفت: در طول 50 سال گذشته سه تکنولوژی شامل تکنولوژی موتور پمپ، تکنولوژی سد و اخیرا تکنولوژی انتقال آب مطرح شده اند که هر سه به این معنا غیر بومی هستند که مبتنی بر توهم فروانی و اخلاق ضد محدودیت و دانش نامحدود هستند.
وی گفت: آیا با انتقال آب خلیج فارس به مرکز کشور پایداری و تامین نسل بعدی فراهم می شود؟ آیا می توان برای رسیدن به چنین هدفی از حجم سرمایه گذاری مورد نیاز برای سایر نیازمندی ها همچون آموزش و پرورش و بهداشت چشم پوشی کرد؟ این یعنی دانش بومی قنات محدودیت توانایی را برای ارزش های بزرگ تر به رسمیت می شناسد.

**مشکل امروز بروز تفکرات بدون حدود است
به گفته فاضلی، دانش محدود قنات و فناوری دانش بومی را در قیمت آب بازتاب داده است و یک اخلاق محدودیت ایجاد کرده است.
وی با بیان این که مشکل امروز کشورمان بروز عقلانیت و تفکراتی است که دیگر حد و حدود نمی شناسد گفت: در صورتی که در حوزه توانایی و دانایی و همچنین دانش انسانی حریم دار باشیم می توانیم دانش بومی را امروز هم داشته باشیم.
فاضلی ادامه داد: در اصل آنچه از دانش بومی برای ما مهم است دو اصل نرم افزاری و عقلانی است که دانش بومی بر آن بنا شده است یکی دانشی که خود را در حیطه خاصی محدود می کند و قابل تعمیم نیز نمی تواند باشد دوم دانش بومی که بر حریم داری و نه حریم دری بنا شده است.
وی گفت: امروز دانش و تکنولوژزی های بسیاری بر مبنای حریم دری ایجاد و تولید شده اند، به این معنا اگر می خواهیم به سمت دانش بومی برویم بایستی محدودیت ها را به رسمیت بشناسیم.

**نبود انجمن ها و نهادهای مدنی، مانعی در برابر پیشرفت
سخن از تاریخ آب به قدمت عمر بشر برمی گردد و تامین این ماده حیاتی از اساسی ترین دغدغه و استراتژی های بشر برای بقا و تامین رفاه بوده است و به لحاظ مدیریت آب، امروز کشورمان در یکی از حساس ترین گذرگاه های تاریخی خود قرار دارد که به طور حتم شناسایی و تبیین صحیح این مسئله نیازمند نگاه تاریخی به ابعاد مختلف آن است.
در واقع تاریخ می تواند به ما بگوید که چگونه در یک شرایط جغرافیایی به وضعیت ناگوار فعلی رسیده ایم و در ادامه چگونه از این وضعیت نامطلوب که در نظام اجتماعی ما به طور حتم تاثیر گذار خواهد بود، خارج شویم و در این مسیر نیازمند چه ابزارهایی هستیم.
تاریخچه سیاسی و اجتماعی دانش و فناوری آب موضوعی است که از دید مهندس سید احمد آل یاسین بسیار مهم و تاثیرگذار است و از نگاه وی، بررسی و واکاوی تفاوت وضعیت امروز ایران با دو هزار سال پیش به طور حتم بسیاری از مسائل را روشن خواهد کرد.
وی که دارای سوابق مدیریتی توسعه عمرانی و زیربنایی از جمله حوزه آب و شبکه آبیاری در پیش از انقلاب در کشور است، بخش عمده ای از مشکلات کشور از جمله حوزه آب را که در سده های گذشته ایجاد شده است، ناشی از نبود مولفه هایی همچون نظم، اخلاق حرفه ای، مسئولیت پذیری و وظیفه شناسی مردم دانست.
آل یاسین در نشست نگاه تاریخی به دانش و فناوری آب در ایران با اشاره به سابقه کاری یکساله خود در سال 1338 برای یکی از شرکت های پیمانکاری ایران در جاده قزوین - رشت گفت: در آن یک سال تجارب تلخی را در روش های اجرای کار از جمله بی انضباطی و نبود رعایت اخلاق حرفه ای مشاهده کردم که با آموزه های اخلاقی که تحت آموزش اساتید بزرگ دانشگاه فرا گرفته بودم تفاوت داشت.
این پژوهشگر و کارشناس محیط زیست ادامه داد: پس از یکسال فعالیت در سد دز، استخدام شدم و در نتیجه در یک مجتمع ایتالیایی- آمریکایی به مدت سه سال انجام وظیفه کردم که این مدت در زندگی ام بسیار تاثیرگذار بود به طوری که با نظم، مسوولیت پذیری، وظیفه شناسی و انجام درست کار آشنا شدم.
وی گفت: در طول 58 سال گذشته یکی از دغدغه های اصلی ام پرداختن به دلائل عقب ماندگی و عدم پیشرفت کشور بوده است و اینکه گیر اصلی کشور ما کجاست و همین موضوع سبب شد که هشت سال پیش دو کتاب تحت عنوان «تاریخچه برنامه ریزی توسعه در ایران» و همچنین «ایران و شاخص های جهانی توسعه» را به نگارش درآورم.
این کارشناس حوزه آب بیان داشت: در واقع هدف از نگارش این کتاب ها این بود که نشان دهم اگر برنامه ریزی هم گاهی در کشور داشته ایم اما توسعه اتفاق نیافتاده است به طوری که شاخص های جهانی بیانگر آن است که ما در بین همه کشورهای جهان از یک جایگاه پایین برخوردار بوده ایم.
وی گفت: به دلیل اینکه رشته ام آب بود بیشتر وقت خود را صرف کردم از زوایای تاریخ به عقب ماندگی کشور بپردازم و استنباطم آن است که مردم ما در طول سال های گذشته به دلیل نداشتن انجمن ها، نهادهای مدنی قوی و ضعف در برابر دولت ها نتوانسته اند از اقتصاد قوی و ثروتمندی برخوردار شود.

** با مهندسی معکوس تخت جمشید زوایای تاریک روشن می شود
این عضو پیشکسوت کانون فنی مهندسان دانشگاه تهران در ادامه با بیان این که در طول سال های گذشته مردم ما مجبور بوده اند که با معیشت تنگ زندگی کنند که این نیز از پیشه ها و کشاورزی تامین شده است، افزود: هنگامی که به نوشته های ابن خلدون، ناصرخسرو یا دهخدا مراجعه می کنیم مشاهده می شود پیشه های ایرانی ها همه برای رفع مایحتاج و زندگی روزمره و ادامه بقا و حیات بوده است و هیچکدام برای پیشرفت جامعه و توسعه اقتصادی نبوده و یکی از این بخش ها آب بوده است.
به گفته آل یاسین، در تمام حکومت های تاریخ گذشته ایران از زمین برای کنترل و تسلط بر مردم استفاده می کردند و همواره زمین در اختیار پادشاهان و سلاطین و خوانین بوده است و معیشت کشاورزان همواره به دلائل مختلف از جمله وجود شرایط جغرافیایی خاص و همچنین حملات خارجی ها مردم ایران قادر به کشاورزی تولیدی با ارزش افزوده نبوده اند.
وی با اشاره به چگونگی ساخت تخت جمشید در دو هزار سال پیش گفت: بنده از اساتید دانشگاه درخواست کردم که با تحلیل معکوس مطالعه کنند که ایرانی ها در طول دو هزار سال گذشته به لحاظ اقتصاد کشاورزی در چه سطحی بوده اند آیا اقتصاد برای زنده ماندن بوده است یا رقابتی، و این نکته تاریکی است که ما در مدیریت آب کشاورزی در کشور داریم که تا این مساله روشن نشود ریشه این گرفتاری ها مشخص نخواهد شد.
این پژوهشگر و کارشناس محیط زیست افزود: طبق شواهد تاریخی، ایران تا قرن 12 میلادی از اروپا جلوتر بوده است و ایرانی ها بیش از هر کشور دیگری به فرهنگ و تمدن دنیا کمک کرده اند و علمای تربیت شده در قرن سوم، چهارم و پنجم هجری پایه گذاران علم و دانش جهان امروز هستند.